Phyllostachys edulis (Carr.) H. de Leh – Trúc sào

Tên khoa học:Phyllostachys edulis (Carr.) H. de Leh.

Tên Việt nam: Trúc sào

Tên địa phương: Trúc to, Mạy khoang cái, Mạy khoang hoài,  Sào pên

1. Đặc điểm nhận biết

Thân cao hơn 20 m, đường kính có thể tới hơn 20 cm, thân non phủ dày lông mềm nhỏ và phấn trắng dày, vòng mo có lông; thân già không lông và từ màu lục dần biến thành màu vàng lục; lóng gốc rất ngắn, lên trên dài hơn, lóng giữa thân cây dài tới 40 cm hay hơn, bề dày vách khoảng 1 cm (nhưng có thay đổi); vòng thân không rõ, thấp hơn vòng mo hay nổi lên ở thân nhỏ. Mặt lưng bẹ mo màu nâu vàng hay màu nâu tím, có chấm đốm màu nâu đen và mọc dày lông gai màu nâu; tai mo nhỏ, lông tua phát triển; lưỡi mo ngắn rộng, nổi lên mạnh tới hình cung nhọn, mép có lông mảnh dài thô; phiến mo khá ngắn, hình tam giác dài đến hình lưỡi mác, có uốn cong dạng sóng, màu lục, lúc đầu đứng thẳng về sau ngả ra ngoài. Cành nhỏ có 2-4 lá; tai lá không rõ, lông tua miệng bẹ tồn tại và dễ rụng; lưỡi lá nổi lên; phiến lá khá nhỏ khá mỏng, hình lưỡi mác, dài 4-11 cm, rộng 0,5-1,2 cm, mặt dưới men theo gốc gân giữa có lông mềm, gân cấp hai 3-6 đôi, gân cấp hai tiếp 9 chiếc. Cành hoa dạng bông, dài 5-7cm, gốc có 4-6 chiếc phiến lá bắc dạng vảy nhỏ dần lớn lên, đôi khi phía dưới cành hoa còn có 1-3 chiếc lá gần phát triển bình thường, lá bắc dạng mo thường trên 10 chiếc, mọc lệch một phía, xếp lợp đều, mấy chiếc phía dưới bất thụ và sớm rụng, làm cho phía dưới cành hoa lộ ra và giống cuống cành hoa, mép phần trên mọc lông mảnh và lông nhỏ, không tai lá, có lông tua miệng bẹ dễ rụng, lá co nhỏ nhỏ, hình lưỡi mác đến dạng dùi, trong mỗi phiến lá bắc dạng mo hữu thụ có 1-3 bông nhỏ giả. Bông nhỏ chỉ có 1 hoa nhỏ, trục bông nhỏ kéo dài đến phần lưng trấu trong của hoa nhỏ trên cùng, dạng kim, lóng có lông mềm ngắn; mày trống 1 chiếc dài 15-28 mm, thường có lá co nhỏ dạng dùi, giống như phiến lá bắc dạng mo, phần dưới, phần trên và mép có nhung lông; mày ngoài dài 20-24 mm, phần trên và mép phủ lông; trấu trong hơi ngắn hơn trấu ngoài, từ giữa trở lên có nhung lông, cánh vảy hình lưỡi mác, dài khoảng 5mm, rộng khoảng 1mm; chỉ nhị dài 4 cm; bao phấn dài khoảng 12mm; đầu nhuỵ 3, dạng lông.

2. Đặc tính sinh học, sinh thái học

2.1. Điều kiện tự nhiên

Vùng trồng nhiều Trúc sào có khí hậu á nhiệt đới vùng núi cao, chia làm hai mùa: Mùa mưa nóng; mùa khô lạnh, thường hay có sương muối và đôi khi có tuyết. Số liệu khí tượng trong 5 năm của Trạm khí tượng Ngân Sơn (105⁰59′ kinh độ Đông, 22⁰26′ vĩ độ Bắc, cao 600m so với mặt biển) cho biết: Nhiệt độ bình quân hàng năm là 20⁰C, cao nhất là 30⁰C vào tháng 8, thấp nhất là 5⁰C vào tháng giêng. Lượng mưa hàng năm 1343,6mm; mùa mưa nóng từ tháng 4 đến tháng 9 – lượng mưa 1045,2mm chiếm 86% lượng mưa cả năm; mùa khô lạnh từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau – lượng mưa 263,4mm chiếm 14% lượng mưa cả năm.

Địa hình là đồi núi, độ dốc 10-30⁰ , cao 400-1400m so với mặt biển. Đá mẹ là sa phiến thạch, đá vôi, Gneiss, phiến thạch Mica. Thành phần cơ giới nhẹ đến trung bình. Lớp đất mặt (0-10cm) tơi xốp – Hàm lượng cát vật lý cao hơn lớp đất sâu và ngược lại hàm lượng sét vật lý lứop đất mặt lại thấp hơn lớp đất sâu. Đất có cấu tượng viên và hạt, có khi phân tầng không rõ rệt; đất thường sâu 80-100cm có nới sâu tới 130cm; tầng A mầu xám đến xám đen, có nới mầu đen; tầng B mầu xám nâu có chỗ đá lẫn 4-10%.

2.2 Đặc điểm quần thể, sinh sản, sinh trưởng và phát triển

Trúc sào là loài được trồng thành rừng. Theo tập quán của nhân dân địa phương Trúc sào thường được trồng thuần loại từng đám 1-2 ha ở sườn đồi,; trong quá trình phát triển chúng xâm lấn vào rừng gỗ nghèo kiệt ở xung quanh tạo nên rừng hỗn giao với cây gỗ, tầng trên có Cóc rừng (Spondias dulcis), Thông nàng (Dacrycarpus imbricatus). . . cây gỗ cùng tầng có Muồng trâu (Cassia alata), Chẹo (Engeldhartia chrysolepis) .. . cây nhỏ, cây cỏ tầng dưới có Ba bét (Mallotus cochinchinensis), Trọng đũa (Ardisia colorata), Lau (Saccharum arundinaceum), cỏ tranh (Imperata cylindrica).

Trúc sào có hiện tượng ra hoa rồi chết từng cây hoặc từng đám nhưng cũng chưa tìm được hạt. Sau khi ra hoa, cây chết, nếu rừng được chăm sóc  thì thân ngầm lại tái sinh cho thế hệ rừng mới.

Quan sát Trúc sào trồng ở những độ cao so với mặt biển khác nhau thấy  sinh trưởng có khác nhau : Thường ở trên 800m [Nguyên Bình(Cao Bằng), Hoàng Su Phì (Hà Giang)] cây to cao, dưới 800m ( thị xã Bắc Cạn ) Trúc sào thường thấp và nhỏ.

Thân ngầm bò lan trong đất ở độ sâu 0-30cm, ở đất dốc thân ngầm bò lan theo hướng xuống dốc tới 60%. Thân ngầm tuổi 1-2 sinh thân khí sinh và thân ngầm mới (ít có thân ngầm tuổi già sinh măng), có trường hợp thân ngầm vọt ra khỏi tấng đất thành cây khí sinh nhưng rất nhỏ và yếu.

Mầm măng trên thân ngầm hình thành vào khoảng tháng 8 đến tháng 11. Mỗi năm có 2 vụ măng: Vụ măng xuân là chính – từ cuối tháng 2 đến đầu tháng 5, vụ măng thu là phụ – từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 10. Măng đầu vụ và cuối vụ thường chết nhiều.

Số cây trên 1 ha thường là 15.000 cây, có khi lên tới 26.000 cây. Tỷ lệ cây ở các cấp tuổi tuỳ thuộc trạng thái rừng. Tuổi thọ của Trúc sào không quá 8 năm. Trúc sào rụng lá hàng năm nên tán lá có nhiều cành thứ cấp.

3. Phân bố:

Có giả thuyết Trúc sào được đồng bào Dao lấy giống từ Trung Quốc , do du canh du cư mà trồng lan rộng ra. Đồng bào Tầy, Nùng đã lấy giống Trúc sào của đồng bào Dao ở vùng cao về trồng và như vậy Trúc sào đã từ vùng cao xuống vùng thấp.

Trúc sào được trồng nhiều ở Cao Bằng, Hà Giang, cũng có trồng ở Lạng Sơn, Bắc Cạn, Thái nguyên, Quảng Ninh. . .thường ở độ cao trên 800m – vùng đồng bào Dao, Mèo, Tày, Nùng sinh sống.

4. Giá trị sử dụng

Thân Trúc sào thẳng, tròn, óng lại dẻo, dễ uốn; được gia công chế biến thì thân Trúc sào có mầu vàng đẹp; vì vậy , người ta thường dùng Trúc sào làm bàn ghế, gậy trượt tuyết, sào nhẩy, cần câu. Phần thịt trắng, mịn (bó mạch không thô cứng) nên dùng làm nan đan mành, chiếu hoặc chẻ thanh mảnh để dệt thảm, chiếu trải giường rất đẹp. Căn cứ vào mầu sắc của thân, Trúc sào có 3 dạng: Trúc vàng, Trúc xanh, Trúc mèo (Trúc mốc). Để sản xuất mành, Trúc xanh được ưa chuộng hơn cả vì sau khi sấy mành trúc bóng hơn. Ngọn Trúc sào có nhiều cành nên thường dùng làm chổi để xuất khẩu. Tất cả các sản phẩm được chế biến từ Trúc sào không những tiêu thụ trong nước mà được nhiều nước rất ưa chuộng và là nguồn hàng xuất khẩu quan trọng. Vào những năm 70-80 của thế kỷ trước hai tỉnh Cao Bằng, Bắc Cạn đạt giá trị  2 triệu rúp/ năm hàng Trúc xuất khẩu sang Liên xô; nhiều mặt hàng đạt huy chương vàng tại hội chợ trong nước và quốc tế. Có gia đình trồng Trúc hàng năm thu hoạch 5-10 triệu đồng. Măng Trúc sào ăn ngon và ngọt nhưng năng suất thấp (măng nhỏ). Cũng có thể dùng Trúc sào làm nguyên liệu giấy.

5. Kỹ thuật kinh doanh.

5.1. Gây trồng

* Cho đến nay giống trồng có hiệu quả nhất vẫn là một đoạn thân khí sinh có mang đoạn thân ngầm 40-80cm; tốt nhất là đoạn thân khí sinh có cành, lá và thân ngầm ở tuổi 2; cũng có thể dùng đoạn thân ngầm 1-2 tuổi, không có đoạn thân khí sinh nhưng tỷ lệ sống và khả năng phát triển kém hơn.

* Lợi dụng việc phát triển của thân ngầm có thể dẫn dụ để Trúc sào lan nhanh ra xung quanh diện tích đã trồng.

* Những năm đầu có thể trồng xen cây nông nghiệp (ngô, đỗ . . .)

* Có thể dùng cây Hông (Paulownia fortunei) trồng hỗn giao với Trúc sào.

*Sau khi trồng 3-4 năm có thể chặt nuôi dưỡng; sau 7-8 năm cần sới đất; rừng 20-30 tuổi có thể bóc bớt lớp thân ngầm già.

5.2. Khai thác: Phương thức chung vẫn là khai thác chọn từng cây từ tuổi 4 trở lên là tốt nhất.

6. Hiện trạng sản xuất:

Nhu cầu dùng Trúc sào làm nguyên liệu sản xuất hàng xuất khẩu là rất lớn, với diện tích như hiện nay không đủ cung cấp; vì vậy, nhiều nơi đã khai thác lạm dụng cả những cây non nên không đảm bảo cho rừng tái sinh. Cao Bằng đã qui hoạch hàng ngàn ha để trồng Trúc, mục tiêu phấn đấu đến năm 2002 sản lượng Trúc sào hàng năm đạt 30 triệu cây các loại.

Với mong muốn cung cấp được nhiều giống để đẩy mạnh trồng Trúc Sào, nhiều nhà khoa học đã thăm dò, tạo giống bằng thân khí sinh hoặc bằng phương pháp nuôi cấy mô nhưng đến nay chưa thành công.

Cũng mong muốn để mở rộng vùng trồng Trúc, từ 1996 đến 1999 có đề tài nghiên cứu di thực Trúc sào từ Cao Bằng về Hoà Bình, kết quả cho thấy Trúc sào trồng ở Hoà Bình sinh trưởng kém hơn ở Cao Bằng.

Biểu 10: So sánh sinh trưởng của Trúc sào ở Cao Bằng và Hoà Bình

 (Đinh Văn Tự – 1999)

Tuổi rừng	Hoà Bình		Cao Bằng
	Đường kính TB (cm)	Chiều cao TB (m)	Đường kính TB (cm)	Chiều cao TB (m)
1 2 3	0,7 1,5 1,7	0,68 2,11 3,05	1,3 1,8 2,5	1,24 3,06 3,57

Trong chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng Trúc được xác định là cây trồng cho các vùng Đông Bắc, Trung tâm Bắc bộ, Tây Bắc.

7. Khuyến nghị

Trúc sào là cây trồng có nhiều giá trị để xuất khẩu và thích hợp cho vùng cao có dân tộc ít người ở các vùng Đông bắc, Trung tâm Bắc bộ và Tây bắc; nên khuyến khích đồng bào ở các địa phương này phát triển trồng Trúc sào mới đáp ứng yêu cầu trong nước và xuất khẩu, tăng thu nhập cho đồng bào, ổn định sản xuất góp phần xoá đói giảm nghèo.

Trúc sào trồng ở vùng cao có khó khăn nhiều mặt nhất là đi lại, cần có đầu tư thoả đáng và khuyến khích cán bộ kỹ thuật chỉ đạo sản xuất.

Để phát triển trồng Trúc sào cần được mở rộng nghiên cứu nhiều mặt, trong đó giống là khâu khó khăn nhất, nhưng vừa qua nghiên cứu về tạo giống chưa đạt kết quả mong muốn, vậy cần tăng cường hợp tác và học tập các nước (gần nhất là Trung Quốc) mới mong giải quyết vấn đề này.