Illicium verum Hook – Hồi

Tên khoa học: Illicium verum Hook

Tên Việt nam: Hồi

Tên khác: mắc chác.

Họ Hồi – Illiciaceae.

1. Mô tả hình thái

Hồi là cây bản địa thuộc loại gỗ nhỡ. Cây tr­ởng thành cao khoảng 10-15 m. Thân hồi thẳng tròn, vỏ mầu xám sáng. Hoa l­ỡng tính, quả phức có hình ngôi sao 5-8 cánh ng­ời dân còn gọi là “hoa hồi”. Ra hoa hai lần trong năm nh­ng không có ranh giới rõ ràng. Vụ thứ nhất vào tháng 6, quả chín vào tháng 5-6 năm sau còn gọi là hồi tứ quí. Vụ sau chỉ ra sau khoảng 1 tháng, quả chín vào tháng 10 năm sau. Đây là vụ hồi chính còn gọi là hồi vụ đông. Vụ này có chất l­ợng và sản l­ợng cao và là vụ thu hoạch chính. Hồi là cây gỗ đ­ợc trồng tập trung ở các tỉnh biên giới phía Bắc để lấy quả ch­ng cất tinh dầu cho nhu cầu trong n­ớc và xuất khẩu. Cây hồi sống lâu năm nên có tác dụng phòng hộ giữ đất giữ n­ớc. Có thể trồng xen với một số cây khác để kết hợp mục tiêu kinh tế và phòng hộ.

2. Đặc điểm sinh thái

Hồi có thể trồng ở các tỉnh biên giới phía Bắc nh­ Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh ở những nơi có điều kiện nh­ sau: L­ợng m­a 1.200-1.800 mm, nhiệt độ bình quân năm 20-21^oC. Độ cao tuyệt đối 200-800 m. Trồng hồi trên các loại đất feralit phát triển trên riolit, phiến thạch sét, sa thạch pha sét có độ sâu tầng đất  từ 120cm trở lên, độ pH từ 4-6, tỷ lệ mùn tối thiểu 2%. Đất còn có thực bì che phủ có độ cao 1,5 m trở lên. Đã có các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng ngoài các điều kiện trên cây hồi chỉ ra hoa kết quả tốt và có chất l­ợng cao khi đ­ợc trồng ỏ vùng Lạng Sơn và các vùng lân cận nh­ Đông Khê (Cao Bằng), Bình Liêu (Quảng Ninh). Phía Nam không v­ợt quá Hữu Lũng. Ngoài các giới hạn kể trên cây hồi cũng có thể sinh tr­ởng nh­ng việc ra hoa kết quả sẽ hạn chế. Không trồng hồi ở đất trên nền đá vôi, các khe sâu không đủ ánh sáng và độ ẩm quá cao, những khu vực có cỏ tranh chiếm ­u thế và các cây bụi chỉ thị đất quá thoái hóa nh­ thanh hao, sim mua ­u thế.

3. Công dụng

Sản phẩm chủ yếu là tinh dầu hồi dùng để sản xuất một loại sản phẩm truyền thống dùng cho xứ lạnh là r­ợu anis. Chất l­ợng tinh dầu hồi vùng Lạng Sơn đ­ợc đánh giá cao nó phụ thuộc vào tỷ lệ anêtôn trong tinh dầu. Tỷ lệ này cao thì độ đông của tinh dầu càng cao. Các loại tinh dầu hồi có độ đông vào khoảng 17-21^oC tùy theo chất l­ợng. Tinh dầu hồi của Lạng Sơn th­ờng có độ đông 20-21^oC. Theo kinh nghiệm dân gian tỷ lệ ch­ng cất tinh dầu là khoảng 30 kg quả t­ơi đ­ợc 1 kg tinh dầu. Theo Nguyễn Mê Linh (1977) thì tỷ lệ tinh dầu trong quả t­ơi là 1,2-2,61% theo trọng l­ợng và từ 7,69-12,24% theo trọng l­ợng quả khô. L­ợng tinh dầu trong lá là 1,29-3,66%.

Giá hồi hiện nay bình quân khoảng 13.000đ/kg hồi t­ơi, với quả khô giá từ 55.000-60.000đ/kg. Tuy nhiên biến động về giá cũng rất lớn có khi 70.000-80.000đ 1kg quả khô. Cá biệt có lúc giá lên đến 120.000đ/kg.

Cây hồi trồng 5-6 tuổi là bắt đầu ra hoa nh­ng quả đậu ch­a nhiều. Thông th­ờng cây hồi ở độ tuổi 20-70 tuổi có  sản l­ợng và chất l­ợng tinh dầu cao nhất. Hồi có chu kỳ sai quả 3-4 năm. Những năm sai quả tỷ lệ cây ra hoa có thể đạt 80-90%, số cây đậu quả 45-55%. Vào những năm mất mùa tỷ lệ đậu quả chỉ khoảng 10%. Chất l­ợng quả cao nhất vào khoảng tiết s­ơng giáng hàng năm. Thu hoạch hạt làm giống cũng vào thời vụ này. Hạt đ­ợc lấy từ những cây hồi có tán đều, phát triển rộng, với quả có 8 cánh đều. Tỷ lệ chế biến 30kg quả đ­ợc 1 kg hạt. Trong 1 kg hạt có khoảng 8.000-11.000 hạt. Hạt mới thu có tỷ lệ nẩy mầm trên 80%.

Trong những năm gần đây do thị tr­ờng biến động nên ng­ời dân th­ờng thu hoạch non tr­ớc khi quả chín đến 1-2 tháng do đó sản l­ợng quả giảm nhiều.

Về giá trị thu hoạch của rừng hồi phụ thuộc nhiều vào tuổi cây. Rừng hồi khoảng 40-50 tuổi th­ờng có năng suất cao. Tại Văn Quan rừng hồi độ tuổi này năm sai quả có cây thu đ­ợc tới 300kg quả t­ơi. Tuy nhiên thông th­ờng có thể thu hoạch bình quân khoảng 3-4 kg quả khô cho 1 cây (kể cả cây có quả và cây ít quả).

Gia đình ông Chức ở Bình Gia có 300 cây hồi cỡ tuổi trên hàng năm thu hoạch 700-800 kg quả khô. Gia đình anh La Vi, Phó chủ tịch xã Tú Xuyên – Văn Quan có 20 cây hồi khoảng 80 tuổi, bình quân hàng năm thu hoạch 60-70kg quả hồi khô.

Tại Yên Trạch, Cao Lộc, Lạng Sơn trên đất vàng xám phát triển trên phiến thạch, tầng dầy trên 80cm, rừng hồi trên 80 tuổi vẫn còn ra hoa kết quả tốt. Hồi đ­ợc trồng xen với trám trắng ở chân đồi.